Vernieuwende blik op toekomst van de geestelijke gezondheidszorg

11 apr Vernieuwende blik op toekomst van de geestelijke gezondheidszorg

Psychiater en hoogleraar Jim van Os sprak eind maart tijdens de Dies Natalis (verjaardag) van de Universiteit Utrecht over de huidige problemen in de ggz en over verbeterpunten voor de toekomst. Hierbij benaderde hij de geestelijke gezondheid en het zorgsysteem vanuit verschillende vakgebieden en pleitte hij voor meer samenwerking tussen uiteenlopende disciplines. Een vernieuwende en verfrissende blik met bredere behandelmogelijkheden voor de ggz van de toekomst.

In zijn lezing gaat Jim van Os in op hoe vraagstukken omtrent de geestelijke gezondheidszorg vanuit ‘open science’ kunnen worden benaderd, en welke antwoorden en inzichten hier de afgelopen tien jaar uit naar voren zijn gekomen. Open science streeft ernaar om wetenschappelijke kennis – inclusief data, publicaties, technieken, evaluaties et cetera – opener en toegankelijker te maken voor iedereen, en stimuleert interdisciplinaire samenwerking om kennis te combineren en uit te breiden.

“Een opvallend kenmerk van de ggz is dat het denken erover in zichzelf opgesloten lijkt te zitten”, aldus Van Os. “Een beperkte groep specialisten en beleidsmakers opereert vanuit de eigen kennis en de eigen belangen. Jaar in jaar uit produceren zij zo zogenaamde ggz-hoofdlijnakkoorden, maar verbetering blijft uit. Het gevaar van een dergelijke benadering is dat cruciale blinde vlekken niet zichtbaar worden als onderdeel van het probleem. […] Kun je het ‘wicked problem’ van de ggz oplossen als je er een open science benadering op loslaat?” Dat is een vraag waar tien jaar lang uitvoerig naar gekeken is.

In de zoektocht naar antwoorden kwamen er vanuit verschillende vakgebieden interessante visies naar voren. Zo besprak Van Os de geesteswetenschappen, sociologie, economie, meta-research, antropologie, sociale geografie, farmaco-epidemiologie, complexiteitswetenschap en patient engagement (ofwel ervaringskennis / ervaringsdeskundigheid). Hieronder een aantal leerzame bemerkingen en inzichten uit enkele disciplines die in de lezing werden aangehaald.

Sociologie

“Sociologen wezen ons op een oude controverse die weer helemaal actueel lijkt te zijn, namelijk: in hoeverre is de samenleving zelf eigenlijk ziekmakend? […] Jonge mensen die in eenzame en onveilige omstandigheden worden geacht hun eigen maakbare succes vorm te geven, in een samenleving van ieder voor zich op weg naar de top. Omgeven door sociale mediabeelden van schoonheid en perfectie, terwijl ze breed de politieke onmacht of de onwil voelen om grote dossiers als klimaatverandering aan te pakken. Moeten jonge mensen hiervoor worden behandeld, als patiënt in een toenemend individualistische welzijnsindustrie die ggz heet, of moeten we hen helpen om juist weerbaar en activistisch te worden?”

Economie

“De vraag zal altijd oneindig veel groter blijven dan het aanbod, tenzij je daarnaast ook een vorm van niet-gereguleerde publieke ggz hebt, waar iedereen altijd laagdrempelig en eventueel anoniem terecht kan. Online ‘e-communities’ kunnen de basis vormen van een nieuwe publieke ggz. Voorbeelden hiervan zijn: Proud2Bme en PsychoseNet. Nu nog informele plekken met een houtje-touwtje budget, die desondanks jaarlijks miljoenen bezoekers hebben en die daar komen voor informatie, chatten, bloggen, consulten, forum, verbinding en zelfmanagement. Vormen deze e-communities niet het begin van een nieuwe, publieke ggz?”

Meta-research

“De meta-research is een relatief nieuwe discipline. Deze tak van wetenschap kijkt kortgezegd naar de vraag of het onderzoek eigenlijk wel klopt. De mensen van de meta-research deden twee bijzondere ontdekkingen. Ten eerste constateerden ze dat elke patiënt in de ggz zo uniek is qua klachten, behandelrespons en beloop, dat het weinig zin heeft om ze te classificeren in diagnostische hokjes. Als iedereen anders is, waarom dan niet kijken naar juist de uniciteit? Waarom de sterke drang om alles te moeten classificeren? Ten tweede ontdekten ze dat alle behandelingen in de ggz hetzelfde ‘zwakke’ effect hebben: alles lijkt zo’n beetje voor alles te werken. […] De reden dat mensen zich beter gaan voelen bij een ggz-behandeling, zit hem in de klik tussen de patiënt en de hulpverlener enerzijds, en tussen de patiënt en het type behandelritueel anderzijds. Met andere woorden: de werkzame elementen van de evidence-based ggz zijn niet de specialistische therapieën of medicamenten, maar de kracht van de relatie en het ritueel waarmee ze worden aangeboden.”

Antropologie

“De antropologie trok dit gegeven nog verder open. Hoe kan het, vroegen ze, dat psychisch lijden overal op aarde door mensen in verband wordt gebracht met de wereld van het spirituele, terwijl het in de ggz wordt gereduceerd tot een stoornis in het hoofd? Patiënten wenden zich massaal tot de sjamaan, de ‘wounded healer’ of de spirituele gids, maar kunnen hiervoor niet terecht in de ggz. Kan dat niet anders? Zijn dat niet net zo goed relationele behandelrituelen en dus net zo goed evidence-based volgens de meta-research?”

Complexiteitswetenschap

“Als wij naar de ggz kijken, zeiden ze, zien we het klassieke probleem van een lineair systeem waar je doorheen wordt geëscaleerd naar steeds zwaardere behandelingen op basis van steeds strengere verwijscriteria. Maar daarvan weten we dat het niet werkt bij zoiets variabels en complex als psychisch lijden. Wat veel beter werkt, is de zorg inrichten als een ecosysteem; een zelforganiserend adaptief systeem van zorg waarbij patiënten zich vrij mogen bewegen tussen alle onderdelen op basis van keuze.”

“Het contrast met de status quo zal voor de kenner duidelijk zijn”, zegt Van Os aan het einde van zijn lezing. “En bent u dat niet, dan herkent u hopelijk de elementen van keuze; laagdrempelige, anonieme, publieke ggz; inzet van ervaringsdeskundigheid en ervaringskennis; flexibele, improviserende werkwijze van de ggz specialist; geen diagnostische medicalisering; co-creatie en hulpverleners die elkaar bijstaan in het ecosysteem, en mogelijkheid van spirituele duiding in een nieuw evidence-based kader. […] In plaats van alsmaar dieper willen in een gesloten systeem, het juist zoeken in de breedte, de disruptie en de co-creatie met degene over wie het gaat.”

Bekijk hieronder de video van de volledige lezing van Jim van Os tijdens de Dies Natalis van de Universiteit Utrecht: