Psychologie en gedrag in crisistijd: ratio versus instinct

11 mei Psychologie en gedrag in crisistijd: ratio versus instinct

Hoewel de mens door onder andere filosofen, politici en economen graag als rationeel wezen wordt gezien, blijkt ons gedrag toch meer door onbewuste, instinctieve impulsen te worden gedreven dan vaak wordt aangenomen. Hierover bericht Eos Wetenschap naar aanleiding van het (gratis) e-book Post viraal naar een nieuw normaal dat de Vrije Universiteit Brussel onlangs uitbracht. Zeker in tijden van crisis nemen we liever het zekere voor het onzekere, en imiteren we als een soort kuddedieren het gedrag van anderen. Ook als onze ratio begrijpt dat het niet nodig – of zelfs onhandig – is om dit te doen.

In de huidige maatschappij is er volgens auteur en psycholoog Timothy Desmet onvoldoende besef “dat we als moderne mensen nog altijd uitgerust zijn met quasi dezelfde hersenen waarmee de allereerste Homo sapiens diende te overleven in de wilde natuur”, zo schrijft hij in zijn artikel. “Evolutionair is 250 000 jaar immers een zucht. We kunnen heel veel van ons zogenaamde irrationele gedrag vanuit die denkwijze verklaren. En dat irrationele gedrag heeft jammer genoeg beduidend meer impact dan rationele overwegingen.”

Zo blijken onze hersenen meer aandacht te besteden aan negatief nieuws dan aan positief nieuws. Vanuit onze verre voorouders gezien is dat ook niet zo vreemd: je kunt maar beter rekening houden met allerlei gevaarlijke situaties als je de kans op overleving wilt vergroten. Volgens Desmet komt hier ook het ‘hamstergedrag’ vandaan dat we aan het begin van de coronapandemie massaal vertoonden. De een na de ander legde een voorraad wc-papier aan alsof zijn leven ervan afhing. De oproep van nieuwslezers om hiermee te stoppen en erop te vertrouwen dat de voorraden groot genoeg waren, hadden verrassend weinig effect.

Dit komt deels doordat imitatiegedrag (onbewust) nog altijd zit ingebakken in ons systeem, voortkomend uit een behoefte aan sociale verbinding. Dit gaat zelfs zo ver dat we regelmatig dingen doen die voor ons als individu helemaal niet gunstig zijn. “Zo zijn mensen meer geneigd om een bepaald merk te kopen als dat merk populair is. Heel veel mensen drinken te veel alcohol of roken omdat hun vrienden dat ook doen”, benoemt Desmet.

Daarnaast geeft ons brein meestal de voorkeur aan beelden als het gaat om informatieverwerking; woorden hebben minder impact. Met al deze gegevens in gedachten, kun je je voorstellen dat nieuwsberichten vaak een averechts sneeuwbaleffect veroorzaken. “Het tonen van beelden van mensen die de regels niet volgen, is eigenlijk een van de domste dingen die je kunt doen als je menselijk gedrag in de andere richting wilt sturen”, is te lezen in het artikel. “Toch worden we in de nieuwsuitzendingen overspoeld met beelden en verslagen van mensen die niet-essentiële reizen ondernemen, mensen die in grote groepen afspreken en mensen die de afstandsregels niet respecteren. Bij veel kijkers zal dit precies een averechts effect hebben: zij zullen minder gemotiveerd zijn om zich aan de regels te houden.”

Hoe zouden we het dan beter kunnen aanpakken? De inzichten in hoe ons brein informatie verwerkt, kunnen worden gebruikt om mensen juist aan te sporen tot gewenst gedrag. Door in de communicatie meer gebruik te maken van beelden die aansluiten bij het gedrag dat je wél van mensen zou willen zien, kan de imitatiedrang ineens in het voordeel werken. Deze methode om mensen een spreekwoordelijk duwtje in de gewenste richting te geven, wordt ook wel ‘nudging’ genoemd. Als experts, de media en de overheid hier nu eens wat meer gebruik van zouden maken, dan zouden hun boodschappen en adviezen wellicht een stuk meer effect hebben in de samenleving.

Lees het volledige stuk op de website van Eos Wetenschap, of vraag het gratis e-book Post viraal naar een nieuw normaal aan bij de Vrije Universiteit Brussel voor meer visies en vraagstukken omtrent de coronacrisis en de impact hiervan op de maatschappij.