Geestelijke gezondheidszorg in crisisgebieden terugbrengen vraagt om experts

Auteur: Evi Husson

Humanitaire organisaties bieden in crisisgebieden noodhulp in de vorm van voedsel, water en onderdak. Maar het terugbrengen van geestelijke gezondheidszorg is net zo belangrijk. Daarom lanceerde het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken het Mental Health and Psychosocial Support (MHPSS) Surge Mechanism. Dankzij het programma kunnen experts snel worden ingezet om in noodgebieden de capaciteit op het gebied van geestelijke gezondheid en psychosociale ondersteuning lokaal te versterken en te verankeren.

“Voedsel, water en onderdak zijn de eerste prioriteiten die humanitaire organisaties bieden in crisisgebieden. Maar een crisissituatie heeft ook psychologische en emotionele gevolgen. Hierin hulp bieden speelt een cruciale rol tijdens het herstel van gemeenschappen. Uit de praktijk blijkt echter dat het voor hulporganisaties een behoorlijke uitdaging is om snel deskundigen te vinden. Aanstellingsprocedures duren meestal maanden. Dit is problematisch gezien de onmiddellijke behoefte aan ondersteuning in rampgebieden. Daarom is het MHPSS Surge Mechanism opgericht”, stelt Silvi Hurkmans, coördinator van het MHPSS-programma, uitgevoerd door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO).

Snel inzetbaar

Op verzoek van internationale humanitaire organisaties biedt het programma noodhulp op het gebied van geestelijke gezondheid en psychosociale ondersteuning. “Doel is dat we de experts inzetten gedurende een periode van ongeveer drie maanden. We hebben in onze database een pool van deskundigen, verspreid over de hele wereld met zowel een psychologische achtergrond als ervaring in het bieden van humanitaire hulp. Wanneer een internationale humanitaire organisatie een beroep doet op het MHPSS Surge Mechanism, sturen we een e-mail naar onze experts met informatie over de uitzending en de startdata. Zij kunnen aangeven of ze bereid zijn om op korte termijn hun expertise in te zetten in het uitzendgebied, uiteraard tegen een vergoeding. Door dit mechanisme kunnen we snel experts inzetten die beschikbaar zijn én specifieke vaardigheden of ervaring hebben met de taal of plaatselijke cultuur.”

Centraal-Afrikaanse Republiek

Zo werd Alexandre Legrand Mema Mulota, gestationeerd in Goma, Democratische Republiek Congo, ingezet in Bangui, Centraal-Afrikaanse Republiek, om de werkgroep van MHPSS technisch te ondersteunen. Hij ging naar Kabo, dat doelwit was van aanvallen door gewapende groepen. “In gebieden waar oorlog heerst, kunnen verliezen en verstoringen leiden tot depressie en angst binnen de gemeenschappen. Hoewel veel mensen zich kunnen aanpassen, geldt dat – naarmate ze meer of langdurig worden blootgesteld aan traumatische gebeurtenissen – het risico toeneemt op het ontwikkelen van geestelijke gezondheidsproblemen. Het bieden van psychologische hulp is daarom erg belangrijk”, stelt Mema Mulota.

Drie belangrijke stappen

Training psychologische eerste hulp, Sierra Leone

“Ondersteuning bieden begint vaak met drie belangrijke stappen: listen, look and link”, stelt hij. “Het begint met luisteren naar de mensen die getroffen zijn. We proberen hun mentale toestand te begrijpen. Daarna kijken we naar de tekenen van trauma, zoals verdriet of depressie en wat hen kan helpen. Tot slot linken we de persoon aan de juiste zorgverleners, bijvoorbeeld door hen door te verwijzen naar medische centra of gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg.”

“Om dit in goede banen te leiden heb ik bijvoorbeeld een vergadering met het team van het gezondheidsdistrict van Kabo georganiseerd. Dit was nodig om het aantal zorgverleners per categorie vast te stellen zodat je weet wie welke hulp wanneer kan bieden. Daarnaast verzorgden we opleidingen voor eerste hulp zorgverleners, zodat ze gerichter kunnen doorverwijzen. Ik organiseerde een groepspsychotherapie-sessie zodat meer mensen tegelijkertijd konden worden geholpen. Geleidelijk kon op die manier een organisatiestructuur worden neergezet.”

Ramp

Centraal-Afrikaanse Republiek is een dunbevolkt, arm land waar op 19 april van dit jaar een schip zonk kort na vertrek van de steigers. Ongeveer honderd overlevenden werden gered uit de 300 mensen aan boord van het schip. Mema Mulota’s werk omvatte hier het opzetten van een spoedteam in samenwerking met het ministerie van Gezondheid en met organisaties als de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Doel was om snel in te spelen op de onmiddellijke behoeften van slachtoffers en hen te helpen in een vaak chaotische en stressvolle situatie.

“Hoewel de basisprincipes van geestelijke gezondheidszorg wereldwijd vergelijkbaar zijn, is het essentieel om de aanpak aan te passen aan de lokale situatie en cultuur. In Europa hebben ze de middelen om een ramp met een zinkend schip te beheren met helikopters, goed opgeleide teams en geavanceerde technologie. In Afrika, en met name in Centraal-Afrika, zijn de middelen vaak veel beperkter en schaars. Lokale netwerken en snelle mobilisatie van lokale teams zijn essentieel. Zo was er in de buurt van de ramp geen getraind medisch team ter plaatse noch psychosociale steun. De lokale bevolking had geen toegang tot onmiddellijke hulp, en pas enige tijd na de ramp kwamen hulporganisaties in actie. Dit soort vertraging kan de situatie verergeren”, zegt Mulota. “Als we goed voorbereid zijn en de juiste lokale middelen gebruiken, kunnen we de impact van rampen op de geestelijke gezondheid van mensen aanzienlijk verminderen.”

Irak

                                    Kennisuitwisseling, Irak

Aislinn Bradley werd ingezet in zowel Irak als Sierra Leone. Ook was ze betrokken bij het opzetten van de eerste hulpverlening voor vluchtelingen bij de inval van Rusland in Oekraïne. “Toen ik in Irak begon was het enigszins rustig na een lange crisissituatie en verhoogde instabiliteit. Maar nog steeds waren er veel ontheemde mensen die psychische hulp nodig hadden. Op deze locatie bestond mijn werk eruit om de lokale overheid te helpen bij het duurzaam opbouwen van psychologische hulpverlening. Wanneer er geen oorlog meer heerst, trekken de hulporganisaties weg waardoor de bevolking weer volledig op zichzelf is aangewezen. Daarom hebben we gekeken of het bieden van geestelijke gezondheidszorg beter kan worden ingebed in bestaande sectoren zoals gezondheidsklinieken en het onderwijssysteem.”

Voor een beter mentaal welzijn is er meer nodig dan alleen professionele psychologische hulp. “In de praktijk blijkt ook dat er onder de bevolking vaak behoefte is aan kennis over de situatie waarin ze zich bevinden en wat ze hebben doorgemaakt. Ook willen mensen graag weten wat hulpverleners doen en hoe de situatie elders in het land is. Het kan daarom heel helpend zijn om informatiesessies voor grotere groepen organiseren. Hiermee worden meer mensen bereikt, ze voelen zich gesteund door elkaar en de community en ze zoeken hierdoor elkaar sneller op om te helpen waar nodig.”

            Ademhalingsoefening, Sierra Leone

COVID-19-pandemie

In Sierra Leone bood Bradley hulp tijdens het uitbreken van de COVID-19-pandemie. “Hier werd training gegeven in psychologische eerste hulp en er ging ook veel aandacht uit naar stressmanagement. Wat mij opviel was hoe veerkrachtig de bevolking hier was, ondanks de enorme uitdagingen waarmee ze te maken hebben, zoals armoede en het gebrek aan basisvoorzieningen. De mensen stonden erg open voor extra kennis en training, vooral in gemeenschappen die gewend waren aan hulporganisaties. Misschien juist omdat ze al met zoveel ontberingen te maken hadden, maakten ze zich niet heel veel zorgen over Covid.”

Culturen verschillen erg van elkaar, waardoor de aanpak vaak anders is. Bradley: “In sommige landen ontvangt de plaatselijke bevolking je met open armen en aanvaarden ze alle geboden hulp met beide handen. Andere culturen zijn meer gesloten, door stigma’s en vertrouwensproblemen. In Oekraïne bijvoorbeeld, is er minder openheid over onderwerpen zoals gender, huiselijk geweld en geestelijke gezondheid. Het is moeilijk om over bepaalde thema’s een programma op te zetten als de onderwerpen niet bespreekbaar zijn. Desondanks kan het effectief zijn om groepsactiviteiten te organiseren, zoals een leesclub voor vrouwen. Hiermee kun je in de community vertrouwen opbouwen tussen vrouwen onderling. Je haalt ze even weg uit hun dagelijkse beslommeringen en problemen en geeft hen de ruimte om – als de behoefte groeit – onderwerpen in een veilige setting te bespreken. Ook dat kan bijdragen aan mentaal welzijn.”

Silvi Hurkmans van RVO besluit: “Het is belangrijk dat de kennis en de structuren die we creëren goed ingebed worden in de lokale context. Het blijft een uitdaging om de geestelijke gezondheid van mensen in crisisgebieden duurzaam te verbeteren, maar we zijn ervan overtuigd dat het MHPSS Surge Mechanism hier een goede basis voor biedt.”